رێبوار ئەحمەد:
دەستەبەندی کردنی هاوڵاتیان لەسەر بناغەی دین و مەزهەب و ئەتنیک بە دوای داگیرکردنی عێراق لەلایەن ئەمریکاوە بەوپەڕی خۆی گەیەنرا. ئەمە پرۆژە دیموکراسیەکەی ئەمریکا بوو بە ناوی “ئازادی”ەوە بۆ بردنەپێشی سیاسەتە دژی ئینسانیەکانی. هەڵاواردن و دابڕینی شوناسی دەسکردی قەومی و مەزهەبی بەسەر هاوڵاتیان و تەنانەت هەر بستە خاکێکدا، پاشان سپاردنی هەر ناوچەیەک بە تاقمێک کۆنەپەرستی مەزهەبی و قەومی، خوڵقاندنی کێشەی نەبراوەی نێوان پیکهاتەکانی ئەم دابەشکاریە بە رۆڵی هێزەکانی هەڵگری ئەو شوناسانە، رێڕەوی پرۆسەی دیمکراسی ئەمریکی و شەریکردنەوەی ئەو هێزانە بوو لەو پرۆژەیە و لە دەسەڵات و سامانی کۆمەڵگا.
لەم پرۆسەیەدا شەڕی تائیفی نێوان شیعە و سونە لێشاوێک لە ژیانی هاوڵاتیانی هەڵلوشی. هەزاران کەس بە تاوانی ئەوەی ناویان عەلی و عومەر و عوسمان و بەکر بوو خوێنیان ڕژا. چەندین دارودەستەی شیعە و سونە خۆیان پڕچەک و بەهێزکرد و لەم سیناریۆ دیموکراسیەدا جێگای خۆیان کردەوە. رێکخراوی قاعیدە و پاشماوەکانی بەعسیش خۆیان کردە نوێنەری قەومی عەرەبی سونە و سەرمایەگوزاریان لەسەر کاردانەوە دژی داگیرکاری و لە خوارتر بوونی پلەی سونی مەزهەبەکان کرد و مەیدانیان بۆ کوشت و کوشتاری بە لێشاوی خەڵکی سیڤڵ پەیداکرد. ناسیۆنالیستە کوردەکانیش بە جۆش و خرۆشەوە پێشوازیان لەم سیناریۆیە کرد و وەکو نوێنەری ئەتنیکی کوردی دەستیان پان کردەوە و کیسەیان گرتەوە بۆ بەشی خۆیان لە دەسەڵات و سامانی عێراق. ئەمەشیان بە منەت و دەسکەوتێکی گەورەی مێژوویی بۆ خەڵکی کوردستان هەژمارکرد و هەوڵیاندا ئەو پەڵە پیس و کارەساتبارانەی لە رابردودا بەسەر ئەم خەڵکەیان هێنابوو بەم “دەسکەوتە مێژووییە” پاک بکەنەوە. سەرئەنجام مەیدان پەیداکردنی رێکخراوی ئینسانکوژی داعشیش هەر لەم سەرچاوەیەوە ئاوی خواردەوە. داعش دەرفەتی لەم دابەشکاریە و لە ستەم و هەڵاواردن دژی سونەکان وەرگرت.
ئەمرۆ “کەمایەتیەکان” بووە بە دەستەواژەیەکی فەرمی و دەوڵەتی و یاسایی بۆ ئاماژەکردن بە شوناسی دینی و ئەتنیکی بەشێک لە هاوڵاتیان. “عەرەب” و “کورد” بە پێکهاتە سەرەکی و زۆرایەتیەکانی عێراق هەژمار دەکرێن، پاشان “عەرەب” دابەش دەبێت بۆ دوو پێکهاتەی تائیفی سەرەکی “زۆرینەی شیعە” و “کەمینەی سونە”، ئەودوای هاوڵاتیان بە “کەمایەتیەکان” ناوزەد کراون، وەکو “تورکمان و ئاشوری و کلدان و کریستیان و صائبە و و یەزیدی و کاکای و فەیلی و شەبەک…” سەیر لەوەدایە گەر بەرژەوەندیان بخوازێ حاشا لە کۆمەڵێک لەم جیاوازیە دەسکردانە دەکەن. بۆ نمونە ناسیۆنالیزمی کورد بە مەبەستی زیادکردنی قەڵەمرەوی دەسەڵات و بەشی لە سامانی وڵات، پێداگری دەکات کە “یەزیدی و فەیلی و شەبەک و کاکای” لە چوارچێوەی شوناسی “کورد”دا ئاوێتەن و دەبێ شوناسە دینەکانیان نادیدە بگیرێن و لەسەر شوناسی ئەتنیکی “کوردی” هەژمار بکرێن.
هەریەک لەم شوناسانە بووەتە دەسمایە بۆ هێزێکی قەومی ومەزهەبی کە خۆی بکاتە نوێنەرو دەمڕاستی بەشێک لە هاوڵاتیان. بەم جۆرە هەم ئەو بەشە دەکات بە لەشکری پیادەی خۆی و هەم بە ناوی ئەوانەوە داوای بەشە دەسەڵات و سامان دەکات. هێزە شیعەکان ناوچەکانی خوارو و بەشێک لە ناوەڕاستی عێراقیان پاوان کردوە، هێزە سونیەکانیش بەشێکی ناوەراست و رۆژئاوا، هێزە کوردەکانیش کوردستان. تاقمە شیعەکان بە زاڵکردنی شوناسی مەزهەبی بەسەر شوناسی ئەتنیکیدا لە ناو تورکمان و کوردی شیعەشدا جێگاپێیان هەیە، بۆ نمونە لە ناوچەکانی خانەقین و دیالە و کەرکوک و نەینەوا. تەنانەت جمهوری ئیسلامیش توانیوێتی گۆشەیەکی سەرەکی سێ گۆشەی سیاسی عێراق بکات بە پاشکۆی خۆی. دەوڵەتی تورکیاش بە لێدانی لافی خاوەندارێتی “تورکمان” کەناڵی دەستوەردان لە دۆخی عێراقی پەیداکردوە و دارودەستەی پاشكۆی خۆی دروست کردوە.
دۆخێکیان خوڵقاندوە دەستەواژەی “هاوڵاتی و مافی هاوڵاتی” کە لە دنیای شارستانیدا دەستەواژەیەکی سەرەکیە بۆ تاک و مافەکانی، لە عێراقدا هیچ مانایەکی نەماوە. هاوڵاتیان ناچار کراون بۆ دۆزینەوەی مافیان بە دوای ئەوەدا بگەڕێن کە لەم دابەشکاریەدا کام لەو شوناسانە دەیانگرێتەوە. هاوڵاتیەک لە کارپەیداکردن و دامەزرانەوە تا وەرگرتنی پۆستێک، دەبێ لە پێشدا شوناسی دینی یان ئەتنیکی یان تائیفی خۆی بدۆزێتەوە، تەنها لەو کەناڵەوە دەتوانێ رێرەوی ژیانی پەیدابکات. بە تایبەت لەو جێگایانەی کە تێکەڵاو نشینن، بۆ نمونە کەرکوک، هاوڵاتی کە مانایەکی نیە نە بۆ دامەزران لەسەر کارێک نە بۆ سودمەندبوون لە یارمەتی و قەرەبویەک، نە بۆ وەرگرتنی هیچ پوستێک، هەرکەس دەبێ بۆ ئەوانە لە پێشدا لە تاقیگەی شیکاری ئەتنیکیدا ئەوە بسەلمێنێ کە کوردە یان عەرەب یان تورکمان یان کلدان یان ئاشوری؟ پاشان دەبێ لەو رێژەیەی بۆ شوناسەکەی ئەو دانراوە بەدوای بەختی خۆیدا بگەڕێت؟ دوای ئەوەش پێویستی بە بەڵگەی پشتیوانی لایەنێکی ئەتنیکی ناو پرۆسەی سیاسی هەیە. لە جیاتی هاوڵاتی بوون، هەرکەس ناچارە بۆ پەیداکردنی بژێو، خۆی بداتە پاڵ یەکێک لەو شوناسانە و ببێ بە هێزی زەخیرەی لایەنێکی ئەتنیکی یان تائیفی. بەراستی یاریەکی حەقیرانەیە بە ژیان و چارەنوسی خەڵکەوە!
پێوانە و ستانداردەکان لەم پرۆسە دیموکراسیەدا بە تەواوی پێچەوانەی دنیای پێشکەوتووی شارستانیەتە. لێرە سەرۆک و سەرکردە و سەرانی لایەنەکانی “زۆرینە” گەورەترین لافی دیموکراسی و یەکسانیخوازیان ئەوەیە کە راشکاوانە بڵێن بەشێک لە دانیشتوان “کەمایەتین” و مافی “یەکسانی کەمایەتی” بوونی ئەوان دەسەلمێنن. بەڵام مانا راستەقینەکەی ئەم یەکسانیە بریتیە لە مافی کەمتر بۆ “کەمینەکان” و مافی زۆرتر بۆ “زۆرینەکان”. بۆ نمونە بەپێی ئەم یەکسانیە درۆزنانەیە پۆستی سەرەکی وڵات بۆ “عەرەبی شیعەیە” پاشان “عەرەبی سونە” و ئینجا “کورد” ئینجا “تورکمان” و لە کۆتایشدا “کلدوئاشوری”، ئەم دوانە تێکەڵاو دەکرێن بۆ ئەوەی بە هەردوکیان پۆستێکی پەراوێزییان پێ ببڕێت. بەپێی ئەم هەڵاواردنە فەرمی و یاساییە، رەنگە داڵی بەخت بەسەر کەسێکەوە بنیشێتەوە بۆ پۆستی سەرۆک وەزیران یان سەرۆک کۆمار کە لەرووی توانا و لێهاتوییەوە قەزایەکی وەکو کۆیەی پێ بەڕێوە نەچێت.
ئێستاش کە دەنگۆی جیابونەوە و پێکهاتنی دەوڵەتی سەربەخۆ لەلایەن ناسیۆنالیزمی کوردەوە گەرم کراوە، سەرانێکی کوردایەتی کە زیادە لە پێویست خۆیان سەغی تەبیعەت نیشان دەدەن لە دیموکراسی و یەکسانیخوازیدا، پێداگری دەکەن کە دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستان پێویستە ئەوە بسەلمێنێ کە “کەمایەتیەکی تورکمان و عەرەبی ڕەسەن و کلدوئاشوری” هەن و دەبێ ماف و رۆڵی “کەمایەتیان” دابین بکرێت. وەکو خۆیان دەڵێن مانای ئەمە ئەوەیە؛ چەندین جێگر بۆ پۆستە سەرەکیەکان دابتاشرێت، دوای دابەشکردنی دەسەڵات لە نێوان هێزەکانی “زۆرینەی کورد”، سەرو کورسی پەراوێزکەوتووی “بەڵێ وتن” بۆ چەند بوکەڵە بە ناوی نوێنەری کەمایەتیەکان تەرخان بکرێت. رەنگە ئەگەر ئەحزابێک بتوانن بەپێی شوناسەکانی تریش هێز بۆ خۆیان هەڵخڕێنن ئەوکات هەریەک لە “فەیلی و کاکای و یەزیدی و شەبەک” وەکو “کەمایەتی” هەژمار بکرێن و ئەگەر سیمبولیکیش بێت لە پەراوێزەوە چەند کورسیەکیش بە ناوی ئەوانەوە دابنێن و چەند گوێلەمشتێکی خۆیانی لەسەر دانیشێنن، تا دیموکراسی و چەپکە گوڵەکەیانی پێ بڕازێننەوە. هەروەکو ئەوەی تەها محیدین مەعروف وەکو نوێنەری کورد جێگرێکی گاڵتەجاڕی سەرۆک کۆماری بەعس بوو. لەم دیموکراسیەدا مافی هاوڵاتیان بەپێی رێژەی پێکهاتەکان پلەبەندی دەکرێت. لە دەوڵەتێکی سەربەخۆی بەم جۆرەدا هیچ هاوڵاتیەکی عەرەبزمان یان تورکزمان، هەرچەند لێهاتویی خۆی بسەلمێنێ و متمانەی خەڵکیش بەدەست بهێنێت، بەپێی یاسا مافی ئەوەی نیە خەون بە پۆستی سەرۆکی کۆمار یان سەرۆکی وەزیران یان سەرۆکی پەرلەمانەوە…یان… ببینێ. چونکە بەپێی شوناسە ئەتنیکیەکەی هەر لە بنەڕەتەوە مافی خۆبژێرکردنی نیە بۆ ئەو پۆستانە و ئەوە بڕاوەتەوە کە ئەوانە تەنها بۆ زۆرینەی کوردن. هیچ تورکزمان و عەرەبزمانێکیش بۆی نیە لە هیچ ئاستێکدا ماف و جێگاو رێگای خۆی بەرێتە ئاستی کوردزمان. چونکە ئەوان “کەمینە” و کورد “زۆرینەیە”.
لە دنیای شارستانیەتدا سەرباری بورژوازی بوونی سیستەم و دەسەڵات و دەستور و یاساکان، خەباتی ئازادیخوازانە و گوشاری بزووتنەوەی کرێکاری و سۆسیالیستی و یەکسانیخوازی، دەمێکە ئەم شوناسانەی فڕێداوەتە زبڵدانی مێژووەوە. یاسا رێگا نادات بەو شوناسانە هاوڵاتی پێناسەبکرێت یان بەپێی “کەمینە و زۆرینە” مافی هاوڵاتیان پلەبەندی بکرێت. پەنابەرێک دوای ئەوەی بەپێی یاسا رەگەزنامەی ئەو وڵاتانە بەدەست دەهێنێت، لە روی یاساییەوە هیچ مافێکی کەمتر لەو هاوڵاتیانە نیە کە پشتاوپشت لەوێ لە دایک بونە و رەنگە باپیرە گەورەکانیان “شەهیدی سەنگەر” بن و لەسەر ئەو وڵاتە خۆیان بە کوشت دابێت. دوای ١٠ ساڵیش لە رووی یاساییەوە ئەو هاوڵاتیە پەنابەرە مافی هەیە خۆی بۆ بەرزترین پۆستی ئەو وڵاتە بەربژێر بکات. بێگومان لەم وڵاتانەشدا رەوت و بزووتنەوەگەلێکی کۆنەپەرست و رەگەزپەرستی هەر وەکو بزووتنەوە رەگەزپەرستە عەرەب و کورد و تورکەکان هەن، کە زۆر لەم یەکسان بونە یاساییەی هاوڵاتیان بێزار و توڕەن و نیگەرانی ئەوەن کە دیموگرافیای وڵاتەکەیان بگۆڕێ، بەڵام لەلایەن خەڵکی ئازادیخواز و بزووتنەوە پێشکەوتوەکانی ئەو وڵاتانەوە تا ئێستا دوچاری شکست و ناکامی کراون.
لە عێراقدا تاوانی ئەم جیاکاری و هەڵاواردن و دوبەرەکیە دەخەنە ئەستۆی دواکەوتویی خەڵکەکەی. بەڵام ئەمە درۆیەکی میژوویی گەورە و شاخدارە. ٧٠ ساڵ بەر لە ئێستا و پێش ئەوەی ئەم هێزانە ناکۆکی بخەنە نێوان هاوڵاتیانەوە، کرێکاری کورد و عەرەب و تورک و ئاسوری دەست لە ناو دەست لە گاورباغی بۆ مافەکانی خۆیان خەباتیان کرد، زمانە جیاوازەکان تەنها ئامرازێک بوون بۆ دەربڕینی پەیامی هاوچارەنوسی. ساڵەها هاوڵاتیان بەبێ لەبەرچاوگرتنی شوناسی قەومی ومەزهەبی پێکەوە هاوکار و هاوخەبات و هاوژیان بوون. دوای هەموو سیاسەتە فاشیانەکانی بەعسیش، تا پێش ئەوەی دیموکراسیەکەی ئەمریکا سیناریۆی بە قەومی ومەزهەبی کردنی دەوڵەت بەرێبخات، هێشتا هاوڵاتیان گیانی هاوچارەنوسیان زۆر بەهێزتر بوو لەو جیاکاریەی بە سەریاندا داسەپێنرا. ئەم چەند ساڵەش ئەوەی ئەم جیاکاری و دووبەرەکی و شوناسانەی مەیداندار کردوە، نەک دواکەوتویی و رەگەزپەرستی خەڵک، بەڵکو سیاسەتی دواکەوتوانەی چەلەبیەکان و حەکیمەکان وتاڵەبانیەکان و بارزانیەکان و مالکیەکان و عەبادیەکان و هاشمیەکان و سەدرەکان و سیستانیەکان و داعشەکانە. ئەوان بەزۆر و فریوکاری و خوێنڕشتن ئەم شوناسانەیان بەسەر هاوڵاتیاندا سەپاندوە، بۆ ئەوەی هەرکامیان خۆیان بکەن بە نوێنەری بەشێک لە هاوڵاتیان و بەو پێیەش لە دەسەڵات و داهات شەریکبنەوە، بۆ ئەوەی سەرباری تاڵانکاری و پاوانکاری دەسەڵات و داهات و بێدەرەتان کردنی خەڵک، دووبارە ئەو خەڵکە دەستەبەندی کراوە ناچاربنەوە بۆ پەیداکردنی دەرفەتی ژیان و زیندومانەوە خۆیان بدەنە پاڵ ئەو گەندەڵ و تاڵانچیانە و ببن بە زەخیرەی سیاسەت و دەسەڵاتیان. ئەگەر ئەم دابەشکاریە و بەرجەستە کردنی شوناسی ئەتنیکی کوردی نەبوایە، وە ئەگەر بەم پێیە بەرجەستە کردنی ئەو سیناریۆ نەبوایە کە “عەرەبەکان دێن و سەروماڵی کوردەکان دەبەن”، چۆن خەڵکی کوردزمان ناچار دەبوون سەرباری هاتنەمەیدانیان دژی دەسەڵاتی تاڵەبانی و بارزانیەکان، دیسانیش لە ترسی هەڕەشەی “عەرەبەکان” ژیان و چارەنوسی خۆیان بەوان بسپێرنەوە؟ ئەگەر خێروبەرەکەتی ئەم شوناس و دابەشکاریانە نەبوایە چۆن ئەو تاڵەبانی و بارزانیانەی بە دەستی بەتاڵ لە هەندەران گەرانەوە دەبوون بە خاوەنی ئەو داهاتە زەبەلاحەی کە بەپێی ئەو راپۆرتە بانکیانەی بە درۆ نەخراونەتەوە، بەشی نیو سەدە ژیانی تێروتەسەلی هەموو خەڵکی کوردستان دەکات؟ کام رەنج و کارو کاسبی ئەوانی کردوە بە خاوەنی سەدان ملیار دۆلار؟ هەمان راستی بۆ سەدرو حەکیم و مالکی و هاشمی و عەبادی و ئەوانی تریش هەروایە.
کارەساتەکانی ئەم چەند ساڵە نیشانداوە کە دەستەبەندی کردنی هاوڵاتیان بەپێی دین و مەزهەب و قەوم، جگە لە بیزنسێکی سیاسی حەقیرانەی کۆمەڵێک بزووتنەوە و لایەنی سیاسی بورژوازی و پێویستی سەرمایە، هیچی تر نیە. بەڵام بە نرخی خوێن و بێدەرەتانی و ژیانی پڕ تراژیدی جەماوەری ملیۆنی کرێکارو ستەمدیدە تەواو بووە. دەستەواژەی “کەمینە” مۆری نایەکسانی و پلەخوارتر دەدا لە ناوچەوانی هاوڵاتیانێک کە ئەو شوناسەیان بەسەردا دابڕاوە، دەستەواژەیەکی راسیستیە بۆ هەڵاواردن دژی ئەو بەشە لە دانیشتوان کە دور لە ویست و ئیرادەی خۆیان بە ‘تورکمان و کلدان و ئاشوری و یەزیدی و..هتد” لە دایک بوون. ئەم دەسەتەواژەیە و هەر جۆرە جیاکاری و پلەبەندی کردنێکی هاوڵاتیان مایەی شەرمەزاریە بۆ مرۆڤایەتی. لەو دیوی ئەو جیاکاریە دەسکردانە و ئەو ژەهراوە ناسیۆنالیستی و دینیەوە کە وەکو مادەی بێهۆشکەر دەرخواردی مرۆڤەکان دەدرێن و مێشکیان دەشۆرێتەوە، هەموو رەگەزی مرۆڤایەتی سروشتێکی هاوبەشیان هەیە. یەکێک لە مەرجەکانی داهاتویەکی پرشنگدار بۆ ئەم کۆمەڵگایە، توڕهەڵدانە لەم شوناسە دروستکراوانە و پێداگریە لەسەر شوناسی ئینسانی و جیهانی بۆ هەموو مرۆڤایەتی. بە توڕهەڵدانی ئەم شوناسە کۆنەپەرستانە، هاوڵاتیان تەنها یەکێک لە ئەلقەکانی زنجیری کۆیلایەتی لە دەست دەدەن، بەڵام گرەوێکی گرنگی بە دەستهێنانی ئازادی دەبەنەوە. لەم رێگایەدا مافی هاوڵاتی بوونی یەکسان و غەیرە قەومی و غەیرە دینی بوونی دەوڵەت، دەبنە دوو تەوەری سەرەکی هەموو خەباتێکی ئازادیخوازانەی کرێکاران و ستەمکێشان لە پێناو داهاتویەکی باشتر.
٢٥-١-٢٠١٧